De onzichtbare klok: hoe onzekerheid leidt tot tijdnood

Beslissingsverlamming
Wellicht ben je bekend met het volgende scenario: je wilt graag een camera kopen om mooie foto's te maken. Na enig zoeken heb je twee aantrekkelijke kandidaten gevonden. Toch kun je maar geen keuze maken, want welke camera is nou het beste? Door je besluiteloosheid laat de keuze even op zich wachten, waardoor je waardevolle kansen mist om prachtige plaatjes te schieten. In de wetenschap wordt dit ook wel ‘beslissingsverlamming’ genoemd. 

Deze beslissingsverlamming komt op exact dezelfde manier voor bij het schaken. Onzekerheid ontstaat zolang je niet langer vol zelfvertrouwen achter het bord zit. Tijdens een partij kan dit zich als volgt ontwikkelen: Eerst kom je in een onbekende stelling terecht die je nog niet goed kent, waardoor je plan in duigen valt. Je begint te twijfelen aan je eigen capaciteiten, wat leidt tot angst, frustratie en stress. Wat als je ineens een blunder maakt? Doordat je niet kan kiezen tussen allerlei verschillende kandidaatzetten lukt het niet om snel een concrete beslissing te nemen. Door al dat getwijfel ben je voor je het weet heel veel minuten kwijt op de klok. 

Ansgt om te verliezen
Naast de complexiteit van de stelling zijn er ook psychologische factoren die kunnen zorgen voor beslissingsverlamming. Een bekende is de ‘angst om te verliezen’. Als schakers beseffen we ons maar al te goed wat de consequenties kunnen zijn van één enkele blunder. Als je tegen een sterke speler speelt, dan zal die je geen kans bieden om terug in de partij te komen als je ergens een stuk verliest. Daarom dient elke zet zorgvuldig te worden afgewogen. Maar als je te angstig wordt om te verliezen, dan verlies je zelfvertrouwen. Zo kost het ‘driedubbel checken’ van bepaalde varianten dure bedenktijd – tijd die je natuurlijk ook graag op een later moment zou willen benutten. 

Daarnaast kan de angst om te verliezen sluipend werken. Het begint met een moment van twijfel omdat je bang bent een fout te maken. Maar langzaam begint het je hele denkproces te beheersen. In plaats van de focus te houden op de stelling en de beste zet te vinden, verschuift je aandacht naar de mogelijke negatieve gevolgen van elke fout. Dit resulteert in wat bekendstaat als het ‘verliezersdenken’. Je begint niet langer te spelen om te winnen, maar om niet te verliezen. Hierdoor speel je voorzichtiger en defensiever, zelfs wanneer de situatie schreeuwt om aanvallend spel. 

De beroemde Indiase schaakcoach Ramesh heeft waardevolle adviezen op dit gebied. Hij stimuleert zijn studenten om niet teveel bezig te zijn met het resultaat. Leidend principe is dat zodra je je gaat focussen op het verbeteren van je vaardigheden, dat de resultaten dan vanzelf komen. Tijdens een partij betekent dit dat je enige doel moet zijn dat je 100% inspanning levert. Al je energie dien je te besteden aan het vinden van de juiste zet. Dan is er geen ruimte om na te denken over het resultaat. Zodra je je volledig inzet dan maakt het resultaat niet langer uit. Zelfs als je de partij verliest dan kun je alsnog tevreden zijn, omdat je alles gegeven hebt. 

Blijf in de comfortzone
De focus leggen op je inspanning is een fantastische methode om om te gaan met de angst om te verliezen. Maar wat zijn strategieën om om te gaan met andere vormen van beslissingsverlamming. Als een stelling complex is, dan is het natuurlijk logisch dat je daar rustig de tijd voor neemt. Maar hoe kan je ervoor zorgen dat je dan toch op tijd een beslissing neemt? 

Een methode die helpt is door een opening te kiezen die in je comfortzone ligt. Veel schakers hebben favoriete opening die ze veel bestudeerd hebben. Door aan je vertrouwde opening vast te houden raak je bekend met de verschillende patronen die in deze opening veel voorkomen. Dit verbetert je intuïtie. Naar verloop van tijd kun je bepaalde stellingstypen heel goed inschatten, zonder dat je daar diep voor hoeft te rekenen. Dit kan je besluitvorming versnellen.

Maar wat als je je nog niet in specifieke openingen verdiept hebt? Dan kan het verstandig zijn om de belangrijkste schaakprincipes te volgen. Strijd voor het centrum, activeer je stukken en breng de koning in veiligheid. Beslissingsverlamming ontstaat vaak namelijk met name zodra we onder druk staan. Als we onder druk staan dan zullen we allerlei manieren moeten verzinnen om de dreigingen van de tegenstander te pareren. Bovendien kun je spoken gaan zien. Want het kan soms net lijken alsof je in alle varianten ten onder gaat, terwijl er nog geen reden is voor paniek. Zolang je de schaakprincipes verstandig opvolgt zul je niet zomaar onder druk komen te staan, waardoor je de controle kan behouden over het spel.

Praktische tips
Toch is het natuurlijk niet realistisch dat je nooit onder druk komt te staan. Vroeg of laat zul je sterke schakers tegenkomen, die goed weten wat zij aan het doen zijn. Zelfs als ze er in slagen om jou onder druk te zetten, dan is er geen reden tot paniek. Wees niet te perfectionistisch en vertrouw op je eigen kunnen. Natuurlijk zouden we bij elke zet graag enorm diep in de stelling willen duiken, om de waarheid te achterhalen. Maar dat is zeer tijdrovend. Bovendien is het soms helemaal niet realistisch om de waarheid te achterhalen. Schaken is een ongelofelijk moeilijk spel, en zelfs grootmeesters gaan regelmatig enorm in de fout. Leer daarom te vertrouwen op je intuïtie. Mocht je een variant voor de derde keer willen checken, zeg dan tegen jezelf: ‘deze variant heb ik al bekeken!’. 

Een tip die hierop aansluit is dat de hoeveelheid tijd die je spendeert aan een zet in verhouding moet staan met hoe belangrijk dit besluit is. Besteed dus meer tijd aan moeilijke beslissingen met grote gevolgen. Wil je bijvoorbeeld een stukoffer uitvoeren? Zorg dan dat je de gevolgen heel nauwkeurig doorrekent. Maar als je moet kiezen welke van de twee torens je richting het midden van het bord moet spelen, maak dan gewoon een keuze. Of zoals de Poolse schaker Tartakower ooit zei: 'Maak een beslissing welke toren je naar het midden wil spelen, en speel dan de andere!’. 

Een andere tip is dat je jezelf een limiet kan geven. De huidige beslissing kan wellicht cruciaal zijn, maar het is belangrijk om te erkennen dat er nog meer lastige beslissingen aan gaan komen. Zonder bedenktijd zal het vrijwel onmogelijk zijn om die beslissingen allemaal correct te nemen. Daardoor kun je jezelf een limiet geven. Stel voor een bepaalde zet bijvoorbeeld van tevoren vast dat je maximaal 10 minuten mag nadenken. Vervolgens ben je verplicht om na 10 minuten die zet te spelen die je op dat moment het meest voordelig inschat – ook al ben je op dat moment wellicht nog niet helemaal zeker van je zaak.

Wordt meester over tijd en emotie
Schaken is een wetenschap, waarbij je in elke stelling kunt proberen de waarheid te achterhalen. Maar het is ook een sport, omdat je voor elke beslissing maar beperkt de tijd hebt. Daarom zijn naast schaakvaardigheden ook psychologische vaardigheden en praktische vaardigheden belangrijk om succesvol te zijn. Mocht je tijdens een partij weer eens ervaren dat je beslissingsverlaming hebt, grijp dan de controle. Focus je volledig door een maximale inspanning te leveren. Wees je bewust van de moeilijkheid van het spel, en wordt niet te perfectionistisch. Stem van tevoren af hoeveel tijd je bereid bent om te besteden, en besteed niet teveel tijd aan ‘onbelangrijke’ beslissingen. Zo kun je die onzichtbare klok verslaan en word je meester over tijd en emotie.