Schaaknotatie: een overzichtelijke codetaal

NickMaatman13 november 2023|Leestijd 3 min.

Aan de hand van een speciaal ontwikkelde codetaal kunnen schaakzetten gecommuniceerd worden. Hoe werkt deze codetaal precies? Als je goed naar een schaakbord kijkt is het je misschien wel eens opgevallen dat er cijfertjes en lettertjes aan de zijkanten staan. Deze cijfers en letters vormen de basis voor de coördinaten. Hieronder zie je zo’n schaakbord met coördinaten, waarbij de specifieke coördinaten van een aantal velden zijn aangegeven. 

Alle 64 velden op het schaakbord hebben nu een code die bestaat uit een letter (de lijnen) en een cijfer (de rijen). Dit systeem is een stuk overzichtelijker dan het systeem dat gebruikt wordt bij het dammen. Bij het dammen krijgen namelijk alleen de zwarte velden een code, waarbij al deze velden genummerd zijn van 1-50. Dammers moeten al deze velden uit hun hoofd leren, want er staat geen geheugensteuntje aan de zijkant. 

Nu we de schaakcoördinaten hebben geleerd zou je misschien kunnen denken dat we genoeg gereedschap hebben om een codetaal te kunnen maken. Stel je eens voor dat er een wit paard verschijnt op veld c3 op het bovenstaande schaakbord. We zouden nu kunnen opschrijven dat dit paard naar veld e4 springt met de coördinaten c3-e4. Toch willen schaakwetenschappers graag meer duidelijkheid. 

Schaakwetenschappers hebben bedacht dat het handig is als ook alle stukken een code krijgen. Het komt goed uit dat de stukken in het Nederlands allemaal een andere beginletter hebben. Daardoor ontstaat de volgende indeling:

Koning K

Dame D

Toren T

Loper L

Paard P

Pion (geen symbool)

Voor de paardsprong naar e4 schrijven we dus 1.Pc3-e4, waarbij de 1 staat voor het zetnummer. Toch zijn we er dan nog steeds niet helemaal. Schaakwetenschappers zijn namelijk liever lui dan moe! Daarom hebben ze naast de ‘lange notatie’ die je hierboven ziet ook de ‘korte notatie’ uitgevonden. Bij de korte notatie wordt het oorspronkelijke veld weggelaten. In plaats van 1.Pc3-e4 schrijven we 1.Pe4. Maar wat gebeurt er als twee verschillende paarden naar veld e4 kunnen springen, is dat niet vreselijk verwarrend? Ook daarvoor hebben de schaakwetenschappers een slimme oplossing bedacht. Als we een wit paard op g5 toevoegen, dan specificeren we de sprong van het paard op c3 met 1.Pce4. Mochten de paarden toevallig allebei op de c-lijn staan, dan verandert dit in 1.P3e4. 

Daarnaast zijn er nog een aantal toevoegen die belangrijk zijn om te weten. Zo verandert het streepje bij een slagzet in een x. Ook is er een speciale notatie voor de rokade. De korte rokade wordt omschreven als 0-0 en bij de lange rokade schrijven we 0-0-0. Bij een schaakje eindigt de notatie met een + en het symbool voor mat is #. Ten slotte is er een logische oplossing voor de promotiezetten. We schrijven de letter van het gekozen stuk achter de pionzet. Dus een damepromotie op veld e8 omschrijven we als e8D.

Het lijkt veel, al die regels, maar het went snel! Kijk hieronder eens hoe zo’n notatieformulier er in werkelijkheid uit ziet. 

Schakers noteren al heel lang op dezelfde manier. Hierboven zie je het notatieformulier van de bekende Hongaarse schaker Richard Reti uit het jaar 1924. 

Veel sterke schakers kunnen een partij die ze zojuist gespeeld hebben vaak helemaal onthouden. Waarom moeten ze dan toch alle zetten opschrijven? Zelfs de allerbeste spelers van de wereld zoals Magnus Carlsen zijn verplicht al hun zetten op te schrijven als ze een partij spelen met een langzaam speeltempo. De notatie is namelijk belangrijk voor een aantal spelregels. Allereerst kan je op je notatiebiljet zien of de 40e zet behaald is, zodat je misschien recht hebt op extra bedenktijd. Daarnaast is het notatieformulier belangrijk als je remise wilt claimen. Een schaker kan aan de hand van zijn of haar notatieformulier aan een arbiter laten zien dat driemaal dezelfde stelling is ontstaan, of dat 50 zetten lang geen pion heeft bewogen en geen stuk is geslagen. 

Nu je alles over de schaaknotatie geleerd hebt is het leuk om hier even mee te oefenen. Lukt het jou nu om de volgende opening na te spelen? 1.d4 Pf6 2.c4 e6 3.Pf3 Lb4+ 4.Ld2 Lxd2+ 5.Pbxd2 0-0. Je krijgt bonuspunten als je ook nog weet hoe deze opening heet! De antwoorden vind je in de volgende blog.