Executieve functies zijn hersenprocessen die ervoor zorgen dat we ons gedrag kunnen sturen. Bij kinderen zijn die hersenprocessen nog volop in ontwikkeling. De executieve functies worden meestal geassocieerd met de ontwikkeling van de prefrontale cortex (een deel van de frontale hersenkwabben). Maar ze zijn afhankelijk van diverse andere hersengebieden die onderling verbonden zijn.

Omdat bij executief functioneren veel verschillende vaardigheden en delen van de hersenen betrokken zijn, kost het tijd om ze goed te ontwikkelen. Bij het ene kind gaat dit sneller en beter dan bij het andere kind. Bovendien ontwikkelen niet alle executieve functies zich in hetzelfde tempo. En hoe snel dat gaat, verschilt weer van kind tot kind. De thuis- en schoolsituatie spelen hierbij een heel belangrijke rol. 

"Je kunt de executieve functies zien als een mengpaneel waarbij de verschillende schuifjes staan voor verschillende hersenprocessen. Die schuifjes staan bij iedereen anders afgesteld, waardoor je bij ieder kind ander gedrag ziet. Iedereen heeft zijn eigen speelruimte waarbinnen die schuifjes bewegen, onder invloed van emoties en omgevingsfactoren", legt kinder-neuropsycholoog Diana Smidts, expert op het gebied van executieve functies, uit op ouders.nl.

Van essentieel belang op school

We gebruiken executieve vaardigheden voor bijna alle situaties in ons dagelijks leven, maar ze worden van essentieel belang zodra we de schoolleeftijd bereiken. Dan wordt zelfsturing belangrijk: een goede werkhouding hebben, zelf je gedrag, gedachten en emoties kunnen sturen. Zelfsturing is het resultaat van goed samenwerkende executieve functies. Dat lijkt nog belangrijker te zijn voor schoolsucces dan alleen het intelligentieniveau. 

Als schoolgaande kinderen zelfstandiger worden, moeten ze leren hoe ze hun tijd correct kunnen indelen om toetsen, opdrachten en ander werk op tijd af te krijgen. Ze moeten weten hoe ze op moeten letten om nieuwe dingen te leren en hoe ze georganiseerd genoeg kunnen blijven om het nodige materiaal te vinden.

Executieve functies ontwikkelen zich in hun eigen tempo

De neurologische basisuitrusting voor executieve vaardigheden is bij alle kinderen aanwezig, maar vervolgens komt het aan op een aantal factoren in hoeverre ze worden ontwikkeld. Allereerst door de natuurlijke groei en hersenontwikkeling, maar ook door instructies en training. Oefening en herhaling creëren verbindingen in het brein en bouwen zo de hersencircuits die nodig zijn voor de executieve processen. Dat is een langdurig proces: pas na ongeveer 25 jaar zijn deze systemen volledig uitontwikkeld.

0-5 jaar

Al in de eerste jaren van hun leven beginnen kinderen met het ontwikkelen van ontwikkelen van executieve vaardigheden,  door te leren in alledaagse situaties. Bij de geboorte hebben we nog geen kant-en-klare, onmiddellijk te gebruiken executieve functies. Maar vanaf ongeveer een half jaar beginnen baby's de eerste tekenen van executieve vaardigheden te vertonen. Zo leren ze bijvoorbeeld om (heel) eventjes te wachten (inhibitie). Ze trainen het werkgeheugen en kunnen iets onthouden.

Rond een jaar of vier kunnen kinderen rollenspellen spelen waarbij ze zich in de situatie van een ander verplaatsen (cognitieve flexibiliteit). Kleuters oefenen hun executieve vaardigheden binnen sociale spelactiviteiten. Ze kunnen gigantische sprongen in hun ontwkkeling maken. 

6-8 jaar

Vanaf het moment dat de kinderen naar groep 3 gaan, wordt er al heel wat van hen verwacht wat betreft werkhouding, leervaardigheden en op sociaal-emotioneel gebied - allemaal zaken die executieve vaardigheden vereisen. Bij de beoordeling of een kind het volgende schooljaar toe is aan groep 3, kijkt de kleuterleerkracht dan ook nadrukkelijk naar hoe goed executieve functies als reactie-inhibitie, werkgeheugen, volgehouden aandacht, taakinitiatie en doelgericht doorzettingsvermogen zijn ontwikkeld. 

Vanaf 6 jaar ontwikkelen het werkgeheugen en de cognitieve flexibiliteit zich sterk. Ook krijgen kinderen meer tijdsbesef en kunnen ze al een beetje inschatten hoe lang ze met iets bezig (planning en time-management). De driftbuien die ze als kleuter hadden, komen bij de meeste kinderen niet meer voor omdat ze nu beter met hun emoties kunnen omgaan (emotieregulatie).

8-12 jaar

Op deze leeftijd ontwikkelen kinderen vaardigheden op het gebied van plannen, ordenen (organisatie) en tijd inschatten (time-management). Op school wordt van kinderen verwacht dat ze langer achter elkaar zelfstandig kunnen werken (volgehouden aandacht). Hoewel elke school zijn eigen invulling geeft aan zelfstandig werken en leren plannen, vindt op de meeste scholen dan ook rond groep 5 een overgang plaats. Werd in de lagere groepen nog verwacht dat ze hun werk voor één dag inplanden, in groep 5 wordt meestal begonnen met het maken van een planning voor meerdere dagen of zelfs een hele week (de 'weektaak'). Dit vergt complexe executieve vaardigheden, die op deze leeftijd natuurlijk nog niet volledig zijn uitontwikkeld. Zelfs voor pubers en studenten kan plannen nog een hele opgave zijn!

In de hoogste groepen van de basisschool komt de ontwikkeling van gedragsevaluatie en metacognitie op gang. De meeste kinderen zijn dan inmiddels in staat om hun impulsen goed te onderdrukken (inpulsinhibitie).

13-25 jaar

In de puberteit en vroege volwassenheid blijven de executieve functies zich verder ontwikkelen en aanscherpen. 

Geen vaste mijlpalen per leeftijd

Bovenstaande geeft een globaal inzicht in welke vaardigheden op welke leeftijd zijn verworven. Maar er zijn (gelukkig!) geen harde ‘deadlines’ die kinderen moeten halen in het ontwikkelingsproces van hun executieve vaardigheden. Ieder kind is anders en ontwikkelt zich op zijn eigen manier en in zijn eigen tempo, ook op het gebied van executieve functies. Echter, bij sommige kinderen, bijvoorbeeld kinderen met ADHD of hoogbegaafde kinderen, kan de ontwikkeling van executive vaardigheden soms stagneren, of in een trager tempo verlopen dan bij leeftijdsgenootjes. Daardooor kunnen kinderen onder hun niveau presteren, terwijl er eigenlijk meer in zit.

Hoe kun je executieve functies verbeteren?

Veel onderzoeken tonen aan dat het mogelijk is om executieve functies door training te verbeteren. Een van de meest gegeven tips om executieve functies te trainen is het spelen van spelletjes. Denk bijvoorbeeld eens aan schaken. Hiermee prikkelen kinderen hun brein en oefenen ze spelenderwijs met alle executieve vaardigheden.