Over 'fun' en 'nuf': gamen, schaken en leren

Schaken is populair bij kinderen en op scholen en dat begint steeds meer op te vallen. Met items over schoolschaken in het NOS-Journaal en het Jeugdjournaal en grote artikelen in de kranten. Maar er wordt ook al voluit vooruitgekeken naar de toekomst. Zoals het symposium Schaken voor ‘future generations’, dat werd gehouden tijdens de Tata Steel Chess-ronde in museum Beeld & Geluid in Hilversum.

Chessity-expert Huub van der Logt, die in Hilversum een doorlopende Chessity-workshop verzorgde, zag een mooie symboliek in de lay-out van het gebouw. “Bij binnenkomst leer je schaken bij ons in de Chessity-workshop in de hal, beneden schaak je je eerste schoolschaaktoernooi en als je eenmaal volwassen bent en bij de wereldtop hoort, eindig je boven in de grote zaal bij de grootmeesters.”

En in de zaal dáárnaast werd nog verder vooruitgekeken. Gepresenteerd door schaakliefhebber Tom van ’t Hek (“een huis-tuin-en-keuken-schaker, meer mag het niet heten”) deelden diverse sprekers, onder wie Chessity-oprichter Janton van Apeldoorn, hun kennis en ervaring over schaken, kinderen en onderwijs én de belangrijke rol die computers en digitalisering daarin spelen.

Zelfs Anish Giri had niet eens een schaakbord thuis. Die speelde alleen maar op de computer.

Zoals Hans Böhm, een van de sprekers, het zei na een mooi betoog over hoe fijn het is om de stukken te voelen en aan te raken: “We gaan het hebben over digitaal, want dat is hoe de kinderen leren schaken. Zelfs Anish Giri had niet eens een schaakbord thuis. Die speelde alleen maar op de computer.”

Böhm demonstreerde wat een prachtige mogelijkheden online schaken biedt om heel gemakkelijk met mensen over de hele wereld in contact te komen. Hij speelde live op het podium een potje schaak op internet, tegen een willekeurige tegenstander ergens ter wereld. “Na afloop zeg ik dan altijd iets als ‘goed gespeeld’ en soms kom je dan heel leuk in gesprek. En als hij een beetje vervelend reageert, vraag ik of hij nog andere hobby’s heeft dan schaken.”

Ook de Schaakbond, die schoolschaken tot speerpunt van het beleid heeft gemaakt, onderstreept het belang van online schaken. “Ik denk dat online en offline elkaar kunnen versterken”, aldus directeur Dharma Tjiam. “Chessity als leermethode en bijvoorbeeld het commentaar van Chess24 bij Tata Steel Chess kunnen het offline schaken enorm verstevigen. Kinderen schaken online, maar krijgen daardoor ook zin om achter het bord te gaan zitten.”

Schaken heeft eigenschappen die ontzettend passen bij het onderwijs en 21^e-eeuwse vaardigheden

Schoolschaken op het voortgezet onderwijs

Op het Roland Holst College in Hilversum zien ze graag dat de leerlingen willen schaken. “Ik ben er een groot voorstander van om schaken op te nemen in het onderwijs”, vertelde rector Angela Koot aan de zaal. Schaken heeft eigenschappen die volgens haar ‘zo ontzettend passen bij het onderwijs en 21^e-eeuwse vaardigheden’: intrinsieke motivatie, complexe oplossingen vinden, een plan maken, vooruitkijken, strategieën verzinnen, afstand nemen en nog eens kijken. “En daarnaast zorgt het ook nog eens voor verbinding. De leerlingen doen iets samen.”

Daarom heeft deze middelbare school schaken (met Chessity) omarmd. Koot vertelt over haar eigen neefje dat altijd een enthousiaste schaker was. “Tot hij naar de middelbare school ging. Toen was schaken ineens iets voor nerds.” Ontzettend jammer vindt ze. Ze hoopt dat de leerlingen op haar school door het schoolschaken weer gaan ‘durven schaken’.

Gamification en de rol van games in het onderwijs

Wat pubers wel cool vinden? Gamen natuurlijk. “De gemiddelde Amerikaanse jongere heeft op zijn 21e maar liefst 10.000 uur gespendeerd aan gamen. Net zo veel tijd als hij op school heeft gezeten. Probeer die werelden dichter bij elkaar te brengen, anders is het gewoon zonde van die 10.000 uur geweest.”

Die oproep kwam uit de koker van Jeroen van Mastrigt, voor wie tijdens het symposium ruim tijd was ingeruimd. Van Mastrigt (“ik heb wel schaakdiploma’s op zak maar doe er niet veel mee”) is creatief directeur van FreedomLab, expert in gamification, en helpt organisaties om hun visie en strategie te bepalen in relatie tot nieuwe technologie. “Gamen is echt niet meer ‘schieten door jongens met pukkels’”, zegt Van Mastrigt.

In een inspirerend betoog vertelt hij over burgemeesters die via een game leren hoe ze moeten reageren als extreem rechts in hun stad een barbecue wil organiseren. En over patiënten die meer baat hebben bij een game die hen leert om te gaan met depressieve gevoelens dan bij groepstherapie. 

“We hebben tachtig procent van onze vermogens geleerd door te spelen”, houdt Van Mastrigt de zaal voor. “Van lopen tot de basis van sociale vaardigheden. Iedereen die een onderscheid maakt tussen onderwijs en entertainment, snapt niets van leren. Neem Mens-Erger-Je-Niet. Dat is een cursus anger management in een doos. Dat werkt beter dan er een boek over lezen.”

Games zijn 'fun' en het onderwijs is vaak het omgekeerde daarvan: 'nuf'.

Van spelen kun je leren. En het mooie van games en gamend leren, zoals Chessity dat ook toepast (verderop meer daarover), is dat ze in hun ontwerp kunnen sturen wat er wordt geleerd. Bovendien maakt de technologie dit schaalbaar. Hoog tijd dat het onderwijs ‘gamification’ – gamen om te leren – ook omarmt, vindt Van Mastrigt. “Veel van onze systemen, waaronder het onderwijs, zijn eigenlijk slecht ontworpen games.” Want games zijn fun en het onderwijs is vaak het omgekeerde daarvan: nuf. 

Volgens Van Mastrigt pikken we dat met z’n allen steeds minder. Achterover zitten en passief luisteren naar een boodschap die wordt verzonden, verandert steeds meer in een actieve houding, waarin we vanuit betrokkenheid dingen doen en daarvan leren. Gamend leren prikkelt de intrinsieke motivatie om te leren. Het zorgt voor ‘engagement’.

Gamification is iets anders dan alleen een leuk uiterlijk, zoals roze stripschaakstukken op een mierzoet schaakbord om meisjes te lokken, legt Van Mastrigt uit. “Het gaat niet alleen om wat je ziet, maar vooral om wat je doet. Het gaat om de regels van het leren.” Die regels – de structuur van het leren afgekeken van de regels in games, zorgen voor engagement: weten wat het doel is (purpose), weten waarom doet wat je doet (relatedness), creativiteit (creativity), de voldoening van iets onder de knie krijgen (mastery) en eigen keuzes kunnen maken (autonomy).

Samen met Hans Böhm liet Chessity-oprichter Janton van Apeldoorn een voorbeeld zien van hoe Chessity applied gamification gebruikt in de lesmethode. Na zijn potje internetschaak speelde Hans Böhm op Chessity de kikkerrace, een game om een (deel van de) schaakregels te leren.

Gamend leren in Chessity 

Gamend leren ligt aan de basis van Chessity als lesmethode. Gamend leren schaken gebeurt zowel door spelletjes te spelen in de Arena, als door toepassing van gamification in de lessen. Gamification is veel meer dan alleen spelletjes spelen en daar van leren. Door gametechnieken toe te passen in de lessen, zijn kinderen gemotiveerder, meer betrokken en ontdekken ze hoe leuk leren leuk is. 

Dit filmpje – afkomstig uit de Chessity Academy voor lesgevers - legt in 3 minuten uit gamification inhoudt en hoe het werkt: