Schaken leert perfectionisten om fouten te durven maken

Niet genoeg uitdagen van een hoogbegaafd kind kan leiden tot onderpresteren, maar tegelijkertijd zijn veel hb'ers echte perfectionisten. Het is ‘alles of niets’. Loopt het even niet zo fijn met pianoles of lukt de extra taak niet direct? Dan wordt er snel de brui aan gegeven. Want als alles je altijd komt aanwaaien en je alles meteen snapt, kan het als falen voelen als je iets niet in één keer gelijk goed kunt. Dan neem je liever geen risico’s meer en ga je fouten of falen vermijden.

Efficiënt leren door ‘productive failure’

Manu Kapur, hoofd van het Learning Sciences Lab aan de Nanyang Technische Universiteit (Singapore), is een wetenschapper die met zijn collega’s al jaren onderzoek doet naar het proces van productive failure, het leerproces dat gebaseerd is op leren van je fouten. Volgens Kapur leert het zelf maken van fouten je om de stof onder de knie te krijgen. Sterker nog, dit is volgens hem de snelste en de beste manier van leren. Zelfs al heb je nog niet genoeg over een onderwerp geleerd om alle problemen direct goed te kunnen oplossen.

Perfectionistisch ingestelde hoogbegaafde kinderen nemen liever geen risico's, om de kans op falen te vermijden. Daardoor ervaren ze te weinig dat fouten maken, doorzetten en opnieuw proberen hen helpt om te leren. Op de middelbare school breekt dat hen vaak op. Ze lopen vast, blijven zitten of stromen af naar een lager schoolniveau. Slechts een kleine minderheid van de hoogbegaafde haalt uiteindelijk een universitair diploma.

Leren door middel van productive failure werkt alleen als kinderen weten dat het niet erg is als ze iets niet kunnen oplossen. Dat het draait om uitproberen en om onderzoeken wat wel werkt en wat niet. Fouten maken moet.

Doordat Chessity gebruik maakt van game-elementen, voelen kinderen zich helemaal vrij om op deze manier te werk te gaan. In games is het immers heel normaal om fouten te maken en via trial-and-error het einde van een level te bereiken.

Daarnaast laat het programma het kind niet helemaal ‘los’. Waar de meeste educatieve software niet verder komt dan goed/fout-feedback, of een standaarduitleg die voor iedereen hetzelfde is, zorgt Chessity voor persoonlijke scaffolding (een onderwijsterm die letterlijk ‘in de steigers zetten’ betekent). Precies op maat geeft het kinderen de ondersteuning en persoonlijke feedback die hen een stapje helpt om zelfstandig te leren.

Fouten maken, emoties en weerstand

Om hun intellectueel talent tot ontwikkeling te laten komen is het belangrijk dat slimme kinderen ervaring opdoen met falen en met de emoties en weerstand die ze hierbij voelen. Schaken is hier een uitstekend middel voor. Bij het schaken is het namelijk onmogelijk om te voorkomen dat je fouten maakt. Het spel is domweg te complex en heeft te veel mogelijkheden om ooit alles te kunnen overzien.

Je kunt alleen beter worden in schaken door je fouten te analyseren en ervan te leren. Dat is een proces dat nooit ophoudt, want zelfs de wereldtoppers spenderen uren aan het analyseren van hun geschaakte partijen.

Bij hoogbegaafde kinderen zie je vaak dat ze uit zichzelf met hun tegenstander gaan napraten na een partij. ‘Had je toen niet … kunnen doen?’ Of ‘ik was bang dat je hier … zou doen’. Of ze komen met zelfreflectie: ‘Toen zat ik niet op te letten, waardoor ik niet zag dat jij mijn dame kon slaan’. Dat kan er heel geanimeerd aan toe gaan.

Het schaakbord is een veilige omgeving om fouten te maken

Fouten maken is dus inherent aan schaken. Tegelijkertijd biedt schaken een veilige omgeving voor kinderen om uitdagingen aan te gaan en van fouten te leren. Het enige wat er op het spel staat is of je het potje wint of verliest. Het is maar een spelletje…

Veel interessanter dan wie er wint, is het wat er tíjdens de schaakpartij gebeurt. Als speler krijg je namelijk direct feedback op je eigen handelen en keuzes: in de vorm van de zet die de tegenstander doet. Heb jij niet goed gekeken of je jouw stuk wel op een veilig veld zette? Dan zal je tegenstander het slaan. Vette pech, dame weg.

Breintechnisch gezien bevindt feedback zich in een spanningsveld tussen de wil om te leren en de neiging om pijn te vermijden. Omdat vermijden niet kan (tenzij een kind gefrustreerd wegloopt; daarover verderop meer), geeft schaken kinderen vanzelf een zetje richting leren.

‘Oh shit’ en ‘proud to be vout’

Geen schaakpartij zonder fouten. Voordat de koning mat staat, heeft het ‘oh shit centrum’ in het brein (de anterieure cingulate cortex) van de spelers dan ook al heel wat te verduren gehad. Blunder je een stuk weg, dan zorgt het ‘oh shit signaal’ ervoor dat je op zoek gaat naar een oplossing: een slimme tegenaanval, een truc om schaakmat te zetten, etc. Dit leert een kind flexibel te denken, zich aan te passen aan veranderde opstandigheden en oplossingen te zoeken.

Als dit lukt, is dat voor een kind een succeservaring van jewelste:

• Hé, mijn wereld stortte helemaal niet in toen ik een fout maakte.
• Door mijn fout heb ik ontdekt hoe ik mijn spel de volgende keer kan verbeteren. 
• Best een leuke uitdaging eigenlijk…

Door tijdens het schaken ervaring op te doen met fouten maken, ontdekken hoogbegaafde kinderen dat het helemaal niet zo erg is om een fout te maken. Sterker nog: dat je ervan kun leren. We zeggen dan: ‘proud to be vout’.

Schaken als dopaminedealer

In dit proces is dopamine het cadeautje. Nieuwe ervaringen produceren dopamine in de hersenen. En die dopamine geeft een boost aan ons leervermogen. Want dankzij deze neurotransmitter worden de boodschappen tussen de hersencellen makkelijker doorgegeven. Daardoor leer je makkelijker en kun je beter dingen onthouden.

Doordat schaken voor begaafde leerlingen veilig genoeg voelt om uitdagingen aan te gaan en te leren van fouten, is het een echte domapinedealer!

Een bewezen goede opbouw. Lessen die helemaal passen bij het niveau van het kind. Leren op je eigen tempo. Persoonlijke uitleg, precies op het juiste moment, van het leukste online schaakvriendje Chessto. Plus echte schaakdiploma's, leuke lessen en spannende toernooien op het individuele niveau van ieder kind. Dat zijn ingrediënten die ervoor zorgen dat kinderen succeservaringen opdoen met Chessity en leren schaken leuk vinden. En het leuk blijven vinden.