Leren leren en een growth mindset door schaken

Growth mindset of fixed mindset?

Fouten durven maken en begrijpen dat je daarvan leert is een belangrijk kenmerk van een groeimindset. Dit begrip groeimindset is gemunt door motivatieonderzoeker Carol Dweck, hoogleraar psychologie aan Stanford University. Zij zet de growth mindset (op groei gerichte denkstijl) af tegen de fixed mindset (statische denkstijl), die zich heel kort laat samenvatten tot de gedachte ‘ik kan dit nóg niet’ (growth mindset) in tegenstelling tot ‘ik kan dit niet!’ (fixed mindset):

Uit het onderzoek van Dweck blijkt dat je prestaties en succes sterk afhangen van hoe je zelf denkt over intelligentie. Bij een vaste mindset ben je ervan overtuigt denk je dat je intelligentie een vaststaand gegeven is dat jouw succes bepaalt. Bij een groeimindset geloof je dat je ontwikkelt en leert door inzet en het opdoen van ervaringen – intelligentie en talent zijn niet het eindpunt, maar het begin. 

Slim zijn is niet voldoende

Hoogbegaafde kinderen krijgen vaak te horen dat ze slim zijn, met het gevaar dat ze nergens moeite voor willen doen omdat ze denken dan inspanning leveren een teken is van dom-zijn. Ze denken relatief vaak vanuit een statische mindset en juist zij zijn degenen die dreigen af te haken als ze de leerstof niet gelijk begrijpen.

Kinderen met een growth mindset daarentegen kijken niet alleen naar resultaat (iets kunnen of kennen), maar focussen sterk op de weg ernaartoe. Ze genieten van leren, uitdagingen zoeken, inspanning leveren en volharden als het tegenzit. Inderdaad: alle facetten van schaken. Het spel laat hoogbegaafde kinderen ontdekken dat ze met een groeimindset verder komen. 

Nieuwe strategieën uitproberen

Een groot pluspunt hierbij is dat schaken het cruciale bouwsteentje ‘strategie’ biedt. Een van de frustraties van Dweck is dat het begrip growth mindset vaak synoniem wordt gemaakt aan ‘moeite doen’. Kinderen krijgen al een compliment als ze goed hun best doen en inzet laten zien, ook al zijn ze dan misschien nog steeds niet echt aan het leren.

“Moeite doen is zeker belangrijk voor de prestaties van leerlingen, maar het is niet het enige”, zegt Dweck. “Leerlingen moeten nieuwe strategieën uitproberen en de hulp van anderen inroepen als ze vastzitten. Ze hebben dit repertoire van benaderingen nodig - niet alleen maar pure inzet - om te leren en beter te worden.”

De leeruitdaging en de leerkuil

Een model dat nauw samenhangt met de growthmindsettheorie is de Learning Challenge, bedacht door James Nottingham. De Leeruitdaging is een referentiekader dat kinderen helpt om nauwkeurig en uitgebreid te praten en te denken over hun eigen leren. Een kernbegrip daarbij is de ‘leerkuil’. Nottingham gebruikt de ‘leerkuil’ als metafoor om kinderen op een begrijpelijke manier te laten zien hoe een goed leerproces verloopt. En welke gevoelens je tegenkomt als je uit je comfortzone stapt om complexe, verwarrende ideeën te onderzoeken.

De leerkuil en Vygotsky

Nottingham bedacht de leerkuil omdat hij zijn leerlingen wilden laten zien dat het oké is om buiten je comfortzone te zijn. Dat het zelfs béter is om iets buiten je comfortzone te doen, omdat je alleen dáár leert. Als je alleen maar dingen doet die je al kunt, leer je niets nieuws. Pas als je uit je comfortzone stapt en vragen stelt en op onderzoek uitgaat, ben je aan het leren. In zekere zin is de leerkuil een kindvriendelijke vorm van Vygotsky’s beroemde leermode,l dat de stap beschrijft van je actuele ontwikkeling naar de zone van naaste ontwikkeling (het potentiële begrip dat nu nog net buiten je bereik valt).

De leeruitdaging draagt bij aan de ontwikkeling van een growth mindset, maar andersom geldt ook: je hebt een growth mindset nodig om de leerkuil in te stappen. “Het is een beetje een kip-of-het-ei-situatie”, zegt Nottingham.

Schaken: de uitdagende route naar boven

Een heleboel hoogbegaafde kinderen leren niet om te gaan met de leerkuil. Als de leerstof te makkelijk is, stap of spring je gewoon over de kuil heen. En zelfs extra uitdaging is niet altijd voldoende. De leerkuil ingaan en er zo snel mogelijk weer uitklauteren is niet genoeg. Het is belangrijk dat de weg naar boven zo interessant en uitdagend mogelijk is, benadrukt Nottingham. Want dat prikkelt een kind om kritisch en creatief te denken en samen te werken.

Bovendien is het niet genoeg om eens een keertje zo’n leeruitdaging aan te gaan, maar moet je het op regelmatige basis doen. Net zoals je geen sixpack krijgt van af en toe eens naar de sportschool gaan, bouw je ook geen ‘leerspieren’ op als je niet regelmatig traint met uit de leerkuil klimmen. Én krijg je er geen lol in.

Het is best moeilijk om in de klas of thuis steeds maar weer geschikte activiteiten te vinden die hoogbegaafde kinderen hierin voldoende trainen. Schaken lost dit probleem op doordat het hen bijna voortdurend leerkuilen inlokt. Vrijwel elke partij, elke zet en elke schaakpuzzel verleidt je om de diepte in te gaan, verschillende routes omhoog te overwegen, strategieën toe te passen en interessante denkpaden te volgen. Zo doen kinderen volop ervaring op met het uit de kuil klimmen. Dat je bij schaken dan ook nog kunt winnen, zorgt voor een extra succeservaring.

Wie een kuil graaft voor een ander…

We vragen kinderen continu om uit hun comfortzone te stappen. Dat doen we echter op een manier die zo leuk is dat kinderen ervaren hoe de frustraties die ze hierbij tegenkomen hen helpen om weer een stapje verder te komen. Zo verdiept Chessity de uitdagingen die schaken van nature al biedt.